CMENTARZ WOJENNY W SURKONTACH (BIAŁORUŚ)

ANETA HOFFMANN

Cmentarz w Surkontach
Miejsce spoczynku żołnierzy AK
(rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida)



1. UTWORZENIE CMENTARZA

Większość poległych w bitwie pod Surkontami 21.08.1944 r. żołnierzy Okręgu Nowogródzkiego AK na czele z ppłk Maciejem Kalenkiewiczem (ps. „Kotwicz”), nazywanym przez NKWD z racji inwalidztwa na skutek ran odniesionych we wcześniejszych walkach „Bezrukim majorem”, po jej zakończeniu zostało pochowanych przez miejscową ludność w miejscu zbrojnego starcia, w zbiorowej mogile przy głazie upamiętniającym wcześniej grób Powstańców Styczniowych. Przez cały okres ZSRR, gdy w tym miejscu powstał wielki kołchoz i obory, pasły się krowy, dbano po cichu o kamienne tablice z inskrypcjami dotyczącymi pogrzebanych w tym miejscu osób. Pochowanych bez chrześcijańskiego obrządku, bezczeszczonych już po śmierci. Jak wspominali ludzie :

„Trzykrotnie kazali [NKWD – przyp. red.] miejscowej ludności odkopywać tę miejscową mogiłę i przerzucać rozkładające się w sierpniowym upale zmasakrowane szczątki trzydziestu sześciu poległych i dobitych, aby przyjeżdżające tu komisje coraz wyższego szczebla mogły się naocznie przekonać, że „bezrękiego majora” wreszcie dopadli”.

Dzięki usilnym staraniom żony „Kotwicza” – Ireny Kalenkiewicz (1908-1994), która pielęgnując przez cały okres PRL, jak inne żony i rodziny poległych w walce żołnierzy, pamięć o mężu i jego podkomendnych, u schyłku komunizmu w Polsce - od 1988 r. rozpoczęła starania o stworzenie w Surkontach cmentarza wojennego. Ostatecznie zakończyły się one sukcesem. 8 września 1991 r. (już po ogłoszeniu utworzenia niepodległej Republiki Białoruś) dokonano uroczystego otwarcia cmentarza powstałego dzięki Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Fundacji Ochrony Zabytków. W tym ważnym dla kombatantów AK dniu w uroczystości na Białorusi uczestniczyły m.in. Irena Kalenkiewicz wraz z córką Agnieszką Mironowicz z mężem, a także przedstawiciele polskich władz, około stuosobowa delegacja kombatantów Okręgu Nowogródzkiego, Wileńskiego i Białostockiego AK przybyłych wraz z pocztami sztandarowymi z Polski, rodziny dawnych żołnierzy, a także miejscowi Polacy. Uroczystość odbyła się z honorami wojskowymi, a koncelebrował ją ówczesny proboszcz Katedry Polowej Wojska Polskiego w Warszawie – ks. mjr Tadeusz Dłubacz (1946-1999). W obchodach w 1994 r. już Pani Irena nie uczestniczyła. Były jednak obecne córki „Kotwicza” – Danuta i Agnieszka.

Otwarty w 1991 r. cmentarz jest usytuowany na polach na zachód od dużej wsi Pielasa w rejonie Werenowo, obwód Grodno Republiki Białoruś (przed wojną teren gminy Raduń, pow. Lida, woj. nowogródzkie). Postawione zostały na nim groby wszystkich żołnierzy poległych w bitwie, mimo iż kilku z nich rodziny ekshumowały z terenu bitwy jeszcze w czasie II wojny światowej. W ten sposób chciano upamiętnić wszystkich poległych razem.

2. UKŁAD CMENTARZA

Cmentarz powstały na planie prostokąta, ogrodzony murkiem z furtą, wewnątrz dwa rzędy betonowych krzyży z danymi personalnymi poległych, przy zachodniej ścianie cmentarza pomnik – obelisk z krzyżem i tablicą pamiątkową następującej treści (której tekst po wielu staraniach ostatecznie został uzgodniony ze stroną białoruską z koniecznym kompromisowym rozwiązaniem - bez podania z kim walczyli Polacy) : ŻOŁNIERZOM ARMII KRAJOWEJ/ OKRĘGÓW „NÓW” I „WIANO”/ POLEGŁYM ZA POLSKĘ/ POD SURKONTAMI 21 VIII 1944 R/ I W PODDUBICZACH 19 VIII 1944 r.

Obok, z lewej strony obelisku, stoi metalowy krzyż z dwoma tablicami, na pierwszej umieszczona jest odznaka spadochroniarza – cichociemnego i napis:

Ś. + P./ PPŁK MACIEJ KALENKIEWICZ/ UR. 1 VII 1906 – ZM. 21 VIII 1944/ SYN ZIEMI WILEŃSKIEJ/ CICHOCIEMNY, AUTOR OPERACJI „OSTRA BRAMA”/ OSTATNI KOMENDANT NOWOGRÓDZKIEGO OKRĘGU WOJSKOWEGO/ BOHATERSKO POLEGŁ NA POLU CHWAŁY/ W OBRONIE ZIEMI WILEŃSKIEJ/ CZEŚĆ TWEJ PAMIĘCI NASZ BOHATERZE

Na drugiej tablicy widnieje następujący napis:

SPOCZYWA TUTAJ WRAZ ZE SWYM DOWÓDCĄ 37 ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ POLEGŁYCH 21 VIII 1944 r. Z lewej strony centralnego obelisku zlokalizowany jest krzyż ppłk „Kotwicza” i 36 betonowych krzyży nagrobnych żołnierzy poległych wraz z nim pod Surkontami z nazwiskami i pseudonimami żołnierzy. Z prawej strony obelisku – sześć krzyży żołnierzy poległych 19 sierpnia 1944 r. w Poddubiczach (symbolicznie).

Po prawej stronie cmentarza także dwa dodatkowe krzyże, na jednym z nich napis:

FRANCISZEK WOJNICZ/ ŻOŁNIERZ VII BAT. 77 pp/ POLEGŁ 24.12.1944/ PIETRYKANY

3. DALSZA HISTORIA CMENTARZA - PAMIĘĆ TRWA

W kolejnych latach od otwarcia cmentarza był on otoczony opieką miejscowej ludności polskiej i kombatantów AK zamieszkałych na Białorusi. Kolejne, duże upamiętnienie bitwy miało miejsce w 2012 r., gdy Stowarzyszenie Łagierników Żołnierzy AK z Warszawy wraz ze Stowarzyszeniem Żołnierzy AK na Białorusi w 68 rocznicę bitwy zorganizowało dużą uroczystość patriotyczną na cmentarzu w Surkontach. Wcześniej także odnowione zostały przez młodzież polską z Lidy betonowe krzyże, uprzątnięty cmentarz. Był to moment duchowego przejęcia opieki nad cmentarzem przez dzieci i wnuki żołnierzy AK, a także przez terenowy lidzki oddział Związku Polaków na Białorusi - osoby, dla których pamięć o tych bohaterach i miejscu jest bardzo ważna. Od 2012 r. corocznie wiele środowisk z Polski oraz Polaków z Białorusi odwiedzało i dbało o cmentarz w Surkontach. Oba ww. stowarzyszenia co roku organizowały tam uroczystości patriotyczne w rocznicę bitwy. Od 2016 r. w prace i upowszechnianie pamięci o tamtych wydarzeniach włączyli się także członkowie naszej Fundacji. Z uwagi na pandemię COVID-19 i sytuację społeczno-polityczną na Białorusi ostatnia duża uroczystość jak dotąd miała miejsce w Surkontach w 2019 r. w 75 rocznicę pamiętnej bitwy – polskich Termopili z udziałem kombatantów oraz przedstawicieli najwyższych władz polskich. Pamięć jednak trwa !